Chết (cuti) và tái sinh (patisandhi) chỉ cách xa nhau về sự tồn tại của các cõi. Giống như các pháp, chúng rất thân thiết với nhau, sau khi chết ngay lập tức tái sinh ở địa ngục. Cận tử nghiệp (maraṇāsanna-kamma) có thể xảy ra khi trong năm tâm cận tử, cận tử nghiệp này dẫn đến các cảnh giới tái sinh. Nghiệp mà bạn đã tạo trước kia như xây chùa hay bảo tháp thì vẫn còn khá xa, do đó nghiệp gần hơn sẽ trổ quả, nghiệp gần hơn này gọi là cận tử nghiệp.
Khi gần chết cơ thể tràn ngập với đau đớn nên không thể chịu đựng được. Tâm cũng trở nên không thể chịu đựng nổi. Bạn phải tách rời các cảm thọ với vô ngã, bởi vì con người luôn kết hợp các cảm thọ với ngã. Vì vậy tôi muốn các bạn quan sát ngay từ bây giờ, để tới lúc chết bạn biết rằng đó chỉ là thọ hoặc chỉ là sự vô thường của vô ngã. Tất cả các bạn cần phải nỗ lực thực hành sớm hơn để vượt qua các cảm thọ và nhìn thấy sự biến mất của vô ngã. Lúc gần chết tâm trở thành vô ngã. Vô ngã là một dạng trí tuệ, khi cái chết đến và trở thành Arahant cùng một lúc. Nếu không trở thành Arahant, sau khi chết sẽ tái sinh ở cảnh giới hạnh phúc.
Bạn không thể chịu đựng được thọ khổ thì năm tâm sân sinh khởi thành năm tâm cận tử, cái chết và tâm sân đang ở gần nhau. Khi đó toàn bộ phước thiện bạn đã làm trước đó không mang lại kết quả, thay vào đó cận tử nghiệp cho kết quả. Do đó cần phải quan sát cảm thọ để trở thành vô ngã. Cận tử nghiệp giống như những con bò gần cửa chuồng nhất, khi mở cửa chuồng, con bò ở gần cửa chuồng nhất sẽ có cơ hội chạy ra ngoài đầu tiên. Thường nghiệp (āciṇṇa kamma) là các nghiệp theo thói quen ở xa hơn, nên chúng sẽ cho kết quả sau.
Bây giờ bạn đang có sức khoẻ tốt, hãy sự quan sát để biết về vô thường của cảm thọ. Sự mất mát là rất nghiêm trọng nếu bạn không thực hành để chuẩn bị cho cái chết. Đối với những người thực hành, cho dù không thể trở thành một vị Arahant nhưng lúc hấp hối vẫn có thể trở thành Arahant. Tại sao vậy? Vì cận kề cái chết mới có quyết tâm mạnh mẽ. Tại thời điểm đó bạn không để ý tới gia đình và có sự nỗ lực mạnh mẽ. Bạn sẽ gặp phải những tình huống tồi tệ hơn nếu bây giờ bạn chậm rãi và lười biếng.
Đối tượng tâm cận tử nghiệp là những cảm thọ. Vào lúc cận kề cái chết ham muốn (chanda), tinh tấn (viriya) và trí tuệ (pañña) trở nên mạnh mẽ hơn bao giờ hết vì đó là hy vọng cuối cùng. Cảm thọ đến bạn thấy nó biến mất và chết như một người Đạo Quả vì bạn đã nhận ra vô thường với sự quan sát vào lúc cận kề cái chết.
Giống như tầm quan trọng của quán tâm trong đời sống hàng ngày, gần ngưỡng cửa của cái chết thì quán thọ rất quan trọng. Thọ sinh khởi là vô ngã và hoại diệt cũng là vô ngã, chúng sinh khởi và đoạn diệt theo đúng bản chất của chúng. Tâm đang nhìn vô ngã và trở thành tâm cận tử, và sau đó trở thành Arahant, nếu không thì bạn cũng tái sinh trong cảnh giới chư thiên và tiếp tục quan sát các uẩn.
Chư thiên không có mật, đờm, máu, mủ như con người, vì vậy tâm của chư thiên chói sáng và rõ ràng. Con người có nhiều đờm và chất nhầy, máu mủ,…nên ảnh hưởng đến tâm căn. Trong cõi chư thiên nếu tiếp tục quan sát, chỉ cần một đốm sáng sẽ thấy rõ vô thường và có thể dẫn vào Nhập dòng ngay lập tức.
Bây giờ bạn hiểu rằng những người không thực hành sẽ gặp nguy hiểm. Sẽ phải chết với sân hận và đau khổ nếu không quan sát, nhưng trái lại nếu thực hành quan sát sẽ có các chi phần của Đạo lộ. Bạn phải chuẩn bị cho điều đó nếu bạn không muốn chết một cách đau đớn. Lúc cận kề cái chết bạn không thể dựa vào những thứ khác, tụng kinh metta là không thể vì bạn không còn nghe thấy gì nữa. Vì vậy bạn phải chuẩn bị cho vô thường, khổ và vô ngã.
Khi cái chết cận kề, nếu không chết vì đau đớn thì chết với sự dính mắc vào gia đình hay của cải tài sản sẽ dẫn tới tái sinh ở ngạ quỷ (peta). Chết với tâm mê mờ sẽ trở thành súc vật. Bạn đang phải chịu đựng sự sắp đặt của cận tử nghiệp. Thọ đang giết chết cả thế giới, điều này rất quan trọng, khi cận kề cái chết sẽ bị áp đảo bởi các cảm thọ, vì vậy đừng xem nhẹ cảm thọ, với thọ khổ tâm thiện không thể sinh khởi. Nhưng với những người đã chuẩn bị thì cảm thọ không có quyền lực gì đối với người đó, thậm chí nó có thể gửi họ đến Niết Bàn.
Sayadaw Mogok