Bạn cần phải tìm hiểu về Niết Bàn khi thực hành để biết về nơi mà bạn đang hướng đến. Bạn mong muốn đạt đến Niết Bàn, vì vậy không hiểu rõ bạn sẽ không nỗ lực để hướng tới. Liên quan đến vấn đề này, đức vua Milinda đã đưa ra sáu câu hỏi tới ngài Nāgasena.
(1). Hiện tượng nào sinh ra bởi nghiệp?
(2). Hiện tượng nào sinh ra bởi nguyên nhân?
(3). Hiện tượng nào sinh ra bởi nhiệt độ?
(4). Hiện tượng không sinh bởi nghiệp?
(5). Hiện tượng không sinh bởi nguyên nhân?
(6). Hiện tượng không sinh bởi nhiệt độ?
(1) Do chủ ý (cetana), ý nghiệp là nguyên nhân khiến chúng sinh sinh khởi. Như vậy nghiệp là nguyên nhân làm cho danh và sắc sinh khởi. (2) Hạt giống phát sinh bởi cây, cây trồng mọc lên từ hạt giống và (3) cháy rừng nguyên nhân từ lửa. Nhiệt độ (utu) là nguyên nhân sinh ra đất, nước, gió và ngọn núi. (4)(5)(6) Bầu trời và Niết Bàn không được sinh ra bởi nghiệp, bởi nguyên nhân hay nhiệt độ. Niết Bàn không phải là con đường của nghiệp, bạn phải nhớ điều này, Niết Bàn là con đường của trí tuệ.
Bạn không thể cố gắng đạt được Niết Bàn bằng con đường của nghiệp, tôi muốn bạn đi trên con đường trí tuệ. Không thể kết nối Niết Bàn với nhân và quả, vì vậy tôi đang hướng dẫn để bạn tìm kiếm Niết Bàn với trí tuệ.
Trí tuệ là yếu tố quyết định hướng đến Niết Bàn, Niết Bàn là con đường của chánh kiến. Do đó Đức Phật đã tìm kiếm Niết Bàn với trí tuệ và để nghiệp sang một bên. Bạn đang già đi và cái chết sẽ đến theo cách riêng của bạn, bạn có thể tách biệt tuổi già và cái chết không?
Ngài đại đức Nāgasena đã giải thích Niết Bàn tới vua Milinda. Niết Bàn không sinh khởi ở hiện tại, nếu sinh khởi ở hiện tại thì mọi người sẽ nhìn thấy Niết Bàn và Niết Bàn cũng không phải là đã được sinh ra. Đây không phải là pháp được tạo ra bởi ai đó, không phải là pháp quá khứ, không phải là pháp ở hiện tại và cũng không phải là pháp ở tương lai.
Một số người cầu nguyện rằng “mong cho tôi nhận ra Niết Bàn ở cuối kiếp sống này”. Điều này cũng giống như “mong cho tôi không bao giờ nhận ra Niết Bàn” vì không có chuyện chấm dứt vòng sinh tử nếu bạn không nỗ lực thực hành. Đừng đặt những từ như “cuối cuộc đời của tôi” vào trong lời cầu nguyện, nên cầu nguyện rằng “mong cho sự thực hành của tôi đưa tôi đến chứng ngộ Niết Bàn”.
Bạn phải tự bước đi nếu bạn muốn kết thúc vòng luân hồi, thật sai lầm nếu bạn nghĩ rằng nghiệp sẽ tự kết thúc bởi nó. Nghiệp sẽ kết thúc nếu được gặp bậc Thiện Tri Thức (kalynamitta) và kết thúc bằng con đường thực hành. Bạn phải thay đổi quan điểm cũ của mình, Niết Bàn sẽ không bao giờ xuất hiện nếu chỉ dựa vào nghiệp. Đó không phải là Pháp do người khác tạo ra, vì vậy Đức Phật nói rằng “hướng dẫn là nhiệm vụ của ta, thực hành là nghĩa vụ của các ông”.
Niết Bàn tự do khỏi ba chu kỳ của thời gian: đã sinh, đang sinh và sẽ sinh. Nếu Niết Bàn tự do khỏi các chu kỳ của thời gian, nên cho rằng Niết Bàn không tồn tại? Bạn không thể biết Niết Bàn với năm giác quan: mắt, tai, mũi, lưỡi, thân trong sáu cửa giác quan mà chỉ có thể biết và nhìn thấy Niết Bàn qua ý căn. Bạn có thoả mãn khi tôi nói rằng nhìn Niết Bàn với tâm không? Khi ngủ và suy nghĩ cũng là tâm. Vậy thì tâm nào nhìn thấy được Niết Bàn? Đây là một câu hỏi rõ ràng và câu trả lời sẽ được đánh giá cao.
Tâm trong sạch sẽ thấy được Niết Bàn, tâm không còn phiền não mới thấy được Niết Bàn, với tâm còn phiền não không thể nhìn thấy được Niết Bàn. Bạn chưa thấy được Niết Bàn vì tâm bạn vẫn còn chưa trong sạch. Nếu tiếp tục thực hành, các bạn là đệ tử của những bậc thánh nhân. Đừng trộn tâm với năm triền cái, nếu tâm chứa các triền cái thì không thấy được Niết Bàn.
Trí tuệ (ñāṇa) trở nên sắc bén khi biết rõ vô thường và nhàm chán với chúng. Nhưng vẫn còn lậu hoặc (āsava) trong sáu cửa giác quan, trí tuệ minh sát vẫn bị trộn lẫn với phiền não (kilesa), vì vậy chưa tự do hoàn toàn khỏi các lậu hoặc. Có ba mức độ của tâm ý (mano): tâm phiền não, trí tuệ trộn lẫn phiền não và tự do khỏi phiền não.
Tâm nhìn thấy Niết Bàn khi bạn thâm nhập được vào các khổ uẩn và không còn muốn khổ nữa. Khi đó tâm thoát khỏi các kiết sử, và khi tâm Đạo sinh khởi Niết Bàn sẽ được thấy. Sự sinh khởi của trí tuệ minh sát vẫn nằm dưới sự ảnh hưởng của vô minh. Chỉ có trí tuệ thuần khiết mới được gọi là trí tuệ siêu thế (lokuttara ñāṇa). Vẫn chưa gọi là thuần khiết nếu tâm chưa đạt tới Đạo tuệ, vì Đạo tuệ là trí tuệ thuần khiết, trong sạch tuyệt đối và không còn tạo ra nghiệp.
Khi tâm thanh tịnh thuần khiết, sẽ nhìn thấy Niết Bàn, đây là tâm của các bậc thánh nhân (ariya). Khi đó tâm được tự do khỏi ba chu kỳ của thời gian. Niết Bàn không cần nơi trốn để hiện diện, với tâm trong sạch và sáng suốt có thể nhìn thấy Niết Bàn mọi lúc, mọi nơi. Niết Bàn không chấp nhận những người mắc bệnh phong phiền não, những người này không muốn đi đến Niết Bàn, thay vào đó họ muốn ở gần với lửa. Vì vậy, mắc bệnh phong phiền não không thể đến gần Niết Bàn được.