Một người sau khi thở ra mà không thở vào thì gọi là người chết. Đức Phật nói rằng tất cả chúng sinh không nhìn thấy sự tái sinh tại khoảnh khắc cận tử thì sẽ không bao giờ chết. Người gần chết đang nhìn thấy điều đó với năm tâm cận tử. Tâm tử (cuti-citta) xuất hiện sau khi những tâm cận tử đến, và là tâm cuối cùng của kiếp sống. Sau tâm tử sẽ là tâm tái sinh (patisandhi-citta) với kiếp sống mới.
Không một ai chết mà không nhìn thấy con đường tái sinh, nhìn thấy chúng khi gần chết gọi là tâm cận tử. Nhìn thấy nơi tái sinh bằng năm tâm cận tử và sau đó chết, sau tâm tử là đã chết và chỉ có cái xác tới nghĩa địa. Năm tâm cận tử của tất cả mọi người là pháp thiện hoặc pháp bất thiện, chúng sinh khởi liên tục và diệt đi từng cái một trong năm lần. Năm tâm này đang thấy cái gì? Đối với pháp bất thiện, chúng nhìn thấy sự dối trá và lừa gạt người khác, hoặc thấy điều bất thiện mà người đó đã làm trước đây. Đối với pháp thiện, sẽ thấy sự bố thí hay cúng dường tứ vật dụng tới chư tăng. Những người hành thiền minh sát, tâm cận tử sẽ nhìn thấy tính vô thường của các hiện tượng; còn đối với vị thánh Tu Đà Hoàn tính vô thường xuất hiện trở lại.
Người gần chết nhìn thấy những thứ quen thuộc với họ trước đó theo xu hướng thói quen. Chết có nghĩa là nhìn lại những gì đã làm trước đây. Một số người nhìn thấy các tiên nữ, toà lâu đài hay cỗ xe ngựa trên cõi trời sẽ được lên cõi trời. Một số nhìn thấy rừng, vách đá dựng đứng, núi đồi sẽ tái sinh thành ngạ quỷ. Một số nhìn thấy con chó đen khổng lồ, chảo dầu sôi hay lửa địa ngục sẽ đi xuống địa ngục, người đó sợ hãi với những gì đang nhìn thấy và nước mắt chảy dài trên khuân mặt của họ. Họ đã sống sai cách, phải đi đến những nơi sai lầm và tự họ biết điều này. Các thành viên trong gia đình đang ở xung quanh nhưng không thể giúp được gì. Tại thời điểm đó không còn thời gian để sửa chữa và thay đổi, sau năm tâm cận tử sẽ là cái chết. Do vậy các bạn phải chuẩn bị cho cái chết ngay từ lúc này trước khi cái chết thực sự đến.
Trong khoảng trăm ngàn tình huống như vậy, chỉ có một vài trường hợp có thể sữa chữa và thay đổi. Nó thực sự rất hiếm, ai đó nhìn thấy tử cung của một con vật sẽ sinh ra như một con vật, một số bị đoạ vào địa ngục trực tiếp thậm chí không có cơ hội được Diêm Vương (Yama) thẩm vấn vì nghiệp của họ rất nặng. Làm thế nào để sửa chữa và thay đổi điều đó? Đức Phật đã cảnh báo chúng ta, hãy thực hành vipassanā. Với sự hiểu biết về vô thường, coi các uẩn vô thường và chết, sau khi chết người đó lập tức đến cảnh giới tốt đẹp (sugati), hoặc thậm chí có thể nhập vào dòng Thánh (ariya) trước khi chết.
Đức Phật sống 45 năm với tư cách là một vị Phật Toàn Giác đã cảnh báo tất cả mọi người những lời cảnh báo trên, vì vậy hãy thực hành vipassanā, chớ có dễ duôi. Đối với những ai không thực hành vipassanā, giáo lý của Đức Phật sẽ tuyệt chủng đối với người đó. Do đó các bạn nên thực hành vipassanā để trở thành thường nghiệp và không được dừng lại. Công việc này không cần phải trả tiền, cũng hoàn toàn không phải là một gánh nặng, bạn chỉ đơn giản ngồi xuống và quan sát tính vô thường của các uẩn.
Nếu bạn thực hành chắc chắn sẽ được tự do khỏi đau khổ. Biết những điều này rõ ràng, mong ước thực hành sẽ sinh khởi. Bạn đã có ba la mật (parami) cho chính mình vì bạn đã gặp lời dạy của Đức Phật, gặp được vị thầy có thể dạy pháp chân đế (dhamma sacca) và sở hữu đôi tai tốt để nghe được lời dạy đó.
Mỗi khi ngứa ngáy hay đau nhức sinh khởi, với sự hay biết sẽ thấy chúng sinh và diệt. Tiếp đó một trong ba dạng của cảm thọ sẽ xuất hiện. Chánh niệm và nỗ lực bền bỉ quan sát bằng trí tuệ, bất cứ cái gì sinh khởi trong các uẩn, mọi thứ ấy đều là vô thường. Hãy để cho chúng tự do thể hiện sự vô thường, nhiệm vụ của bạn chỉ đơn giản là theo sau. Công việc chỉ có vậy. Đây là sự thấy đúng, vì vậy ngay cả trước khi chết bạn vẫn có thể nhận được Đạo tuệ.
Sayadaw Mogok