Đức Phật dạy rằng:
Samādhiṃ bhikkhave bhavetha
Hãy phát triển định tâm trước.
Samādhi nghĩa là tập trung tâm trên một đối tượng và tâm không rời khỏi đối tượng đó. Bạn đang nhìn vào một đối tượng và tập trung tâm trên đối tượng đó, bạn đạt được định nếu tâm không chạy đi bất cứ nơi khác. Nếu bạn không có định, nghĩa là ý muốn ở một nơi và tâm rơi vào một nơi khác. Do đó các bạn cần phải có định trước. Có thể nói bạn đã có định nếu tâm không bị trượt khỏi đối tượng trong khoảng 20 hay 30 phút.
Hãy đặt tâm ở ngay dưới chóp mũi, biết không khí đi vào đi ra, nghĩa là biết hơi thở vào và hơi thở ra. Hít vào thở ra bình thường, nếu tâm duy trì trên đó 20, 30 phút thì bạn đang vượt qua tâm trí của mình. Tại sao Đức Phật dạy chúng ta thực hành như vậy? Với sợi dây của chánh niệm (sati) buộc con bò hoang dã là tâm lại một chỗ. Tâm được buộc ở dưới chóp mũi, bạn phải sử dụng tâm này. Nếu tâm chạy mất thì làm sao bạn có thể sử dụng được nó? Khi đó tâm không có khả năng để quan sát tính vô thường.
Có định thì điều gì xảy ra? Samādhito yathabhūtaṃ pajānāti, một người có định biết đúng những gì đang xảy ra trong năm uẩn với trí tuệ. Khi đó biết rõ ràng các uẩn đúng như nó đang là. Tại sao bạn không biết nó? Bởi vì bạn không có định, tâm không có định thì không biết được điều gì đang diễn ra bên trong các uẩn. Do đó bạn cần phát triển định trước.
Bất cứ điều gì diễn ra trong các uẩn bạn phải biết đầy đủ về chúng. Mỗi khi uẩn nào sinh khởi bạn biết tất cả về chúng. Khi tâm (citta) hay các trạng thái của tâm (cetasika) sinh khởi bạn biết chúng sinh khởi, biết sự sinh diệt của sắc, hay biết cảm thọ xuất hiện và biến mất… khi đó bạn mới biết về tính vô thường của các uẩn. Nếu vẫn không quan sát được về tính vô thường, khổ và vô ngã thì hãy quay trở lại phát triển định (samādhi) trước. Thiết lập lại định một lần nữa.
Vào nửa đêm, một con thằn lằn nhỏ rơi từ trần nhà xuống nhưng tạo ra âm thanh khá rõ ràng, tại sao vậy? Bởi vì lúc đó không gian rất yên tĩnh. Tương tự như vậy bạn có thể phân biệt rõ các cảm giác hơi ngứa, ngứa và rất ngứa nếu tâm có định. Tâm tham và tâm sân sinh khởi bạn cũng biết vì bạn có định. Tại sao bạn chưa thấy tính vô thường? Vì bạn vẫn chưa có định. Đầu tiên hãy phát triển định tâm, sau đó sử dụng trí tuệ. Hướng tâm ở lối vào của lỗ mũi về phía các uẩn, rõ ràng là sau khi thực hành samādhi hãy phát triển trí tuệ (paññā). Định là số một và tuệ là số hai, có rất nhiều lợi ích nếu bạn có định.
Khi hiểu về bản thân mình, biết các uẩn là vô thường thì chính điều đó đã có trí tuệ. Nhìn mọi thứ bằng mắt chỉ là cái nhìn trực quan. Khi cảnh sắc dễ chịu đến mà thiếu chánh niệm dẫn đến sự bám víu vào cảnh sắc đó, và chúng là nguyên nhân cho nghiệp sinh khởi. Nghiệp sinh khởi sẽ dẫn đến tái sinh, già, bệnh và chết.
… → cảnh sắc → cảm giác dễ chịu → dính mắc vào cảm giác → nghiệp → tái sinh → già và chết → …
Tại sao lại như vậy? Vì không có định nên không biết về sự sinh diệt của năm uẩn, vì vậy những điều đó đang theo rõi bạn. Rõ ràng là khổ đau đang đến với bạn. Nếu chúng không đến lúc này thì chúng sẽ đến sau khi bạn chết bởi vì quá trình duyên sinh luôn theo sau.
Một người có định sẽ đi đến vô thường và Đạo, khi đó tham ái (taṇhā), dính mắc (upadana) và nghiệp (kamma) sẽ chấm dứt. Biết đúng là magga. Người không có định chỉ nhìn thấy các cảm giác nhưng không hiểu đúng rằng cảm giác là vô thường, nên họ chạy theo tham ái, dính mắc và nghiệp. Do vậy vòng luân hồi trở nên dài vì người đó không có định và tuệ.
Không có định thì không thể biết đúng về các uẩn và nghiệp sẽ đưa đến tái sinh, vào đến bãi phân bò và trở thành con bọ hung. Hoàng hậu Upari không hiểu về pháp này, nên đã chết và tái sinh thành một con bọ hung. Nghiệp đã gửi họ đến đó vì theo sau bởi taṇhā, upadana và kamma. Điều này có đáng sợ không? Tình cảm của bạn với vợ con giống như một con bọ hung.
Bạn không biết mình đến từ đâu, do đó bạn hạnh phúc như một con bọ hung, bạn hạnh phúc cho dù bạn đang ở đâu. Thậm chí ngay cả trước khi chết bạn cố gắng bám lấy người gần nhất, vì không nhận ra Đạo lộ nên mọi thứ đều có thể xảy ra. Không có taṇhā, upadana, kamma sẽ không trở thành bọ hung và rận. Ngoại trừ Đạo lộ, không có nơi nương tựa nào khác. Bằng cách phát triển vô thường, trí tuệ siêu thế sinh khởi. Đừng nghĩ rằng tôi sẽ thực hành nó sau này.
Càng để lâu vết thương càng lan ra, bạn không muốn làm điều gì để ngăn chặn vết thương lan ra? Bạn đang sống dựa vào gia đình, con cái, tiền bạc và của cải, những điều này không thể ngăn bạn trở thành một con rận, một con bọ hung hay rơi vào địa ngục. Nếu bạn dựa vào họ, điều đó có nghĩa là bạn muốn khóc và muốn đi đến những nơi khốn khổ.
Sayadaw Mogok